Tragedia człowieka

Imre Madách: Tragedia człowieka. Biuro Literackie, Wrocław 2014, s. 261.

Pierwszy człowiek zrezygnował z Boga z ciekawości. Chcąc doznać oświecenia, świadomie wyrzekł się edeńskiego dobrobytu i zaczął cierpieć ziemskie niedostatki. Podążając za wiedzą wyruszył on w podróż w czasie i przestrzeni z Lucyferem, który w pojedynczych zdarzeniach pokazuje mu naturę człowieka. Naturę, z którą, koniec końców, Adam nie jest w stanie sobie poradzić.

W podobnym stanie ducha, w 1859 roku, Imre Madách, węgierski dramaturg, zabierał się do tworzenia swojego dzieła „Tragedia człowieka”. W nastroju dekadenckim, załamany po klęsce węgierskiej rewolucji i zdołowany nieudanym małżeństwem, Madách napisał poemat, w którym poddał w wątpliwość nie tylko naturę człowieka, ale także sens jego istnienia i celu życia. Posługując się motywem biblijnego Edenu wysłał w podróż w przyszłość pierwszego człowieka, który w towarzystwie upadłego anioła odkrywał losy ludzkości. Z każdej kolejnej podróży wracając odmienionym.

Lucyfer wszystko poddaje w wątpliwość, relatywizuje. Nie uznaje czerni i bieli - we wszystkim doszukuje się odcieni szarości. Adam, z kolei, jest czarno-biały, nie potrafi być elastyczny. Emocjonalnie podchodzi do wydarzeń, których jest świadkiem. Jako faraon uwalnia niewolników, będąc Miltiadesem dobrowolnie poddaje się woli ludu, uosabiając Dantona - kładzie głowę pod topór. A wszędzie towarzyszy mu Ewa – kobieta najpiękniejsza i najukochańsza, chociaż niezbyt inteligentna i nieświadoma tego, co wokół niej się dzieje.
Adam w działaniach człowieka doszukuje się dobra i sprawiedliwości, chce zmienić rzeczywistość, ale nie jest w stanie tego dokonać. Tragedia człowieka według Madácha polega bowiem na tym, że w ciągu całego swojego życia nie ma on wystarczająco dużo czasu, aby spełnić to, czego pragnie. Żyje w określonym celu i umiera nigdy go nie osiągnąwszy. Panicznie stara się nadać sens swojej egzystencji, nie potrafi bowiem pogodzić się z myślą, że może ona swojej istoty nie mieć. Nie mieć znaczenia, jakiego nie miała na przestrzeni wieków. Madách pokazuje nam, że w pojedynkę nie mamy racji bytu, że tylko zbiorowości zmieniają historię, a ich pojedyncze elementy pozostają przez nią zapominane, jak to miało miejsce w przypadku egipskich niewolników, rzymskich obywateli, praskich dworzan i … węgierskich rewolucjonistów.

Nowa historia człowieka, pióra Adama, nie powstaje. Pierwszy człowiek przytłoczony wizjami wykreowanymi przez diabła, chowa się pod spódnicą Boga. Wołając:

Adam poddaje się boskiej władzy, przystając na to, by człowiekowi pozostała tylko głęboka wiara i walka. Cierpki morał zaplanował dla czytelnika Madách. A może taka już nasza, ludzka, natura?